Marloes Vis van Heemst is opgeleid als psycholoog en werkt als organisatiewetenschapper. In haar eerste boek, getiteld ‘De boom in met je idealen’, schrijft ze over de veranderingen die zich geleidelijk in de maatschappij en in personen aan het voltrekken zijn. Vragenderwijs stelt zij problemen aan de orde en gaat er vervolgens op in vanuit een positief mens- en wereldbeeld. In dit artikel in de serie Monocultuur van denken geeft ze haar visie op het onderwijs.
Inleiding
Kritisch denken zou in het onderwijs ontwikkeld moeten worden. Hier zou ruimte moeten zijn om ons vrij te ontwikkelen en te leren hoe we ons ontwikkelen kunnen. Ontdekken wat we kunnen leren en hoe we dat leren kunnen. Leren hoe we met tegenstellingen, botsende meningen en onzekerheden kunnen omgaan. En bovenal hoe we onszelf sturing kunnen geven in ons denken en doen. Helaas leren we dat niet. We leren slechts aan verwachtingen te voldoen en zo kweken we een samenleving die collectief op stickerjacht lijkt te zijn.
Stickergedrag
Met stickerjachtgedrag doel ik op mensen die voornamelijk bezig zijn met het voldoen aan verwachtingen. Verwachtingen van de maatschappij, overheid, meerderen op het werk en de sociale vriendenkring. Verwachtingen van anderen en (wanneer we de geschreven en ongeschreven wetten van de samenleving om ons heen eenmaal geïnternaliseerd hebben) ook van onszelf. Zoals we op school een sticker kregen als ons werkje aan de verwachtingen van de juf of meester voldeed, zo lijkt een groot deel van de volwassenen nog steeds in overwegende mate op zoek naar externe goedkeuring. Externe goedkeuring die nodig is omdat een andere bron van bevestiging, die van ons interne sturingssysteem, onderontwikkeld is. Anders gezegd, we moeten wel varen op regels en verwachtingen van buitenaf, omdat ons eigen waardensysteem om ons gedrag mee te beoordelen en sturen grotendeels ontbreekt.
Kan het anders?
Moeten we dan de verplichte lesstof op scholen uitbreiden met een leergang zelfsturing? Alsjeblieft niet! Sterker nog, ik zou ervoor willen pleiten het dwingende curriculum zoals dat op het merendeel van de scholen nu wordt gebruikt los te laten. Immers de beste leerschool blijkt het leven zelf te zijn. Dus laten we het dwingende curriculum wat ons moet voorbereiden op ‘het echte leven’ na school loslaten en in plaats daarvan eens kijken naar wat ontwikkeling echt faciliteert.
Het traditionele onderwijssysteem is erop ingericht om kinderen te doen leren. Het liefst allemaal in hetzelfde tempo en op dezelfde manier. Hoewel er steeds meer initiatieven zijn om tempo en leerwijze meer op het individuele kind af te stemmen, blijft het toch vaak een variatie van leren aan verwachting (van het curriculum) voldoen. Daarbij vertrekt deze wijze van onderwijs vormgeven vanuit de veronderstelling dat we kunnen vaststellen wat we het kind zouden moeten (aan)leren. Maar hoe bepalen we wat een ander zou moeten leren? Weten we wel wat er later in het leven nodig is? Hoeveel van wat we er met zoveel pijn en moeite in stoppen blijkt uiteindelijk echt van nut? Hoeveel van onze vorming blijkt eigenlijk meer vervorming te zijn? En is er ruimte voor een minder krampachtige manier om onze kinderen te laten opgroeien en ontwikkelen? Bovenal een manier waarop ze voorbereid zijn op het echte leven en onafhankelijk van externe kaders zelf hun leven sturing kunnen geven?
Intrinsiek leren
Ik denk van wel. Simpelweg door mensen zich vrij te laten bewegen in een veilige omgeving zullen ze leren. Kinderen leren altijd en overal. Via spel ontdekken ze hun omgeving en leren ze daarmee omgaan. Ze leren hoe ze zich kunnen bewegen in de ruimte om zich heen, zowel fysiek als sociaal. Ze ontdekken hoe de wereld in elkaar zit, wat wel en wat niet werkt. Door de omgeving met anderen te delen (in de gedeelde ruimte van school te zijn) leren ze bovendien samenleven en zich te redden in wat de omgeving van ze vraagt. Ze leren zich uit te drukken in de talige communicatiesystemen om hen heen. Ze leren kennis en vaardigheden om de dingen die ze willen doen tot uitvoering te brengen. Ze leren wat er te leren valt en hoe ze dat kunnen aanpakken. En komen ze er even niet uit, dan is er altijd wel iemand in de buurt om ze een handje te helpen. Alle vakgebieden blijken zo letterlijk spelenderwijs geleerd te worden. (Free to learn, Peter Gray, 2013)
Dit is intrinsiek leren. Leren vanuit het kind zelf. Bottom up leren zo je wilt, in plaats van top down, van bovenaf door anderen gestuurd. Even slikken in een wereld die vooral top down gestructureerd is en waarin goed burgerschap steeds meer lijkt te gaan over het voldoen aan de gestelde verwachtingen. En onderwijs vooral lijkt voor te bereiden om je leven lang braaf op stickerjacht te gaan.
Zelfsturing
Buiten dat kennis en vaardigheden veel eenvoudiger aangeleerd worden wanneer deze de timing en interesse van de mens zelf volgen, is er nog meer te ontwikkelen om je weg in de wereld te vinden. We noemen dit (communicatieve) zelfsturing. Het vermogen om je leven zelf richting te geven.
In het huidige traditionele onderwijsveld worden mensen jarenlang (soms wel twee decennia) opgeleid om later iets te kunnen worden en doen. Je mag daarbij nog wel wat kiezen, al proberen leraren en vaak ook ouders, als ook steeds verder gespecialiseerde tests en toetsen, in belangrijke mate voor jou te kiezen wat het beste voor jou is.
De hokjes liggen al klaar en of je nou voor het linker of het rechter kiest, er staan allerlei hulptroepen klaar om je daarin te persen. Om je te leren hoe je aan de verwachtingen van dat hokje voldoet. Deze hokjes zijn bovendien steeds specialistischer van aard, waarbij het wordt ontmoedigd om over de grenzen van je hokje te kijken, immers daar ben je niet voor ‘opgeleid’ en daarover kun je dus niks zeggen. Deze steeds verdergaand fragmentarisering van kennisgebieden helpt ons niet om complexe problemen weloverwogen het hoofd te bieden.
Verschillende manieren
Kan het anders? Hoe zou een wereld eruitzien waarin het kind, de student, zelf mag kiezen hoe het lerend leven eruit ziet? Als er scholen zijn waar je zelf mag ontdekken wat er te leren valt en hoe je dat kunt doen (een leven lang)? Als mensen zelf de regie krijgen over hoe hun levenspad loopt en de tijd krijgen te ontdekken wat bij ze past en waar ze goed in zijn? Leren hoe ze zelf sturing kunnen geven aan hun leven en hun talenten tot bloei kunnen laten komen. Leren welke waarden ze belangrijk vinden en hun handelen kunnen toetsen aan dit waardensysteem. Ontdekken dat er verschillende manieren zijn om naar de wereld te kijken. Vanuit een oprechte interesse gaan uitzoeken hoe iets werkt en ontdekken dat wanneer je je bevindingen deelt, je wereld zich enorm vergroot. Er veel te leren is door je opvattingen te delen en te toetsen aan die van anderen. Dialoog en debat zorgt dat kennis zich kan vergroten en verdiepen.
Waarden in plaats van belangen
Spannend? Niet spannender dan op de ingeslagen weg voortjakkeren en zien hoe belangen de rol van waarden overnemen in een alsmaar intensievere collectieve stickerjacht (waarbij we ons mogen afvragen wie de stickers uitdelen). Bovendien is er kennis en ervaring met andere manieren van leren. Leren waarbij niet het aanleren van een vooropgesteld curriculum het doel is, maar het faciliteren van de totale ontwikkeling vooropstaat. Hierin is de ontwikkeling van kennis en vaardigheden, waarbij we spreken van ‘geletterdheid’ in een bepaald gebied, zoals taal of rekenen, economie of biologie. Een basisontwikkeling zal voor iedereen gelijk zijn, je hebt immers bepaalde reken- en taalgeletterdheid om je te redden in onze moderne maatschappij. Net als sociale- en digitale geletterdheid.
De specialisatie daar bovenop is persoonsafhankelijk en zal ontdekt worden door proberen en verkennen. Daarmee is een school bij voorkeur een rijke plek met een diversiteit aan mensen. Een plek ook die mee veranderen kan in de tijd en met de voorkeuren van haar studenten. Dat is zelfsturend leren, een school waar de studenten zelf invloed hebben op wat er te leren is en hoe. Want wie weet wat er te leren is voor een toekomst die nog niet zichtbaar is, in een wereld die steeds sneller lijkt te veranderen? En wie zijn wij om te kunnen denken dat we weten wat een volgende generatie leren moet? Wanneer we ze leren wat wij hadden willen weten lopen we altijd achter de feiten aan. En als we eerlijk zijn, dan gebeurt dat niet eens. Want wat heb je nu werkelijk aan veel dingen die je zelf vroeger leren moest en zijn het niet veelal die dingen die ook nu nog steeds het curriculum bepalen?
Durven en ontdekken
Laten we stoppen met onze tijd verdoen aan het vormen van stickerjagers. Daar komen we niet verder mee. We hebben zelfstuurders nodig die hun acties baseren op waarden in plaats van belangen. Mensen die durven van mening te verschillen en hierover kunnen praten. Mensen die ontdekt hebben hoe ze hun leven willen leven en onze wereld een stukje mooier kunnen maken. Communicatieve zelfstuurders die hun prachtige plannen met ons delen zodat we kunnen samenwerken. Bottom up, vanuit wat een ieder te brengen heeft. (Eerlijk en aardig, maar dat is een ander verhaal.)
De concepten ‘stickerjacht’ en ‘zelfsturing’ komen terug in ‘Idealen in uitvoering’ (2022). In juni 2023 verschijnt waarschijnlijk ‘Een oase voor ontwikkeling. Idealen voor het onderwijs.’ Een boek met een visie voor het onderwijs van de toekomst, geschreven met Ruud van Middelaar. Meer informatie: marloesvisvanheemst.nl.
