De theorie dat SARS-CoV-2 mogelijk in een laboratorium is ontstaan, werd lange tijd afgedaan als een complottheorie. Inmiddels bestuderen sommige experts de theorie opnieuw en wordt opgeroepen tot nieuw, grondiger onderzoek. Onderzoeksjournalist Paul Thacker over deze enorme ommezwaai en de rol van de hedendaagse wetenschapsjournalistiek hierbij.
Dit artikel verscheen eerder in The BMJ.
Bijna heel 2020 werd het idee dat SARS-CoV-2 mogelijk is ontstaan in een laboratorium in Wuhan gezien als een grondig ontkrachte complottheorie. Alleen conservatieve nieuwsmedia die met Donald Trump sympathiseren durfden, net als enkele artikelen her en der, anders te suggereren. Dat veranderde allemaal in de eerste maanden van 2021. Vandaag de dag zijn de meeste nieuwsmedia het erover eens: de labtheorie verdient serieus onderzoek.
Wie deze enorme ommekeer wil begrijpen rond misschien wel de belangrijkste vraag voor het voorkomen van een nieuwe pandemie, en wil weten waarom het bijna een jaar duurde, moet de hedendaagse wetenschapsjournalistiek kennen.
Critici bestempelen als complottheoretici
Wetenschappers en verslaggevers die door OverNu zijn gecontacteerd, zeggen dat een objectieve beoordeling van het ontstaan van corona misging toen onderzoekers – die werden gefinancierd om virussen met pandemisch potentieel te bestuderen – een campagne lanceerden waarin de labtheorie werd bestempeld als een ‘samenzweringstheorie’.
Aanvoerder in deze campagne was Peter Daszak, voorzitter van EcoHealth Alliance, een non-profitorganisatie die miljoenen dollars subsidie kreeg van de Amerikaanse overheid voor onderzoek naar als voorbereiding op pandemiën.1 In de loop der jaren heeft EcoHealth Alliance haar onderzoek aan verschillende wetenschappers en groepen uitbesteed, waaronder ongeveer € 504.000 aan het Wuhan Institute of Virology.1
Wat was er precies in het Wuhan Lab gebeurd?
Kort na het begin van de pandemie legde Daszak het debat over een mogelijk laboratoriumlek lam met een verklaring in The Lancet. 2 “We zijn verenigd om samenzweringstheorieën krachtig te veroordelen die suggereren dat covid-19 geen natuurlijke oorsprong heeft”, zei de brief, waarin Daszak werd vermeld als een van de 27 co-auteurs. Daszak reageerde niet op herhaalde verzoeken om commentaar van OverNu.
“Het is een label geworden dat je vastplakt op iets waar je het niet mee eens bent”, zegt Nicholas Wade, een auteur die schreef voor Nature, Science en de New York Times. “Het is belachelijk, omdat het lab-lekscenario een ongeluk inhoudt, wat het tegenovergestelde is van een samenzwering.”
Even tussendoor: volg de nieuwsbrief van OverNu.
Daarna werd een serieuze behandeling van de labhypothese steeds vaker en door steeds meer mensen als een ‘complottheorie’ aangeduid. Filippa Lentzos, directeur van het Centre for Science and Security Studies aan King’s College, Londen, vertelde de Wall Street Journal: “Sommige wetenschappers in dit gebied sloten heel snel de gelederen.”3 Ze voegde eraan toe: “Er waren mensen die hier niet over praatten omdat ze vreesden voor hun carrière. Ze waren bang voor hun subsidies.”
Jeremy Farrar
Daszak kreeg veel steun. Nadat hij in juni 2020 een essay voor The Guardian had geschreven waarin hij het voormalige hoofd van MI6 aanviel omdat hij zei dat de pandemie “als een ongeluk had kunnen beginnen”, promootte Jeremy Farrar, directeur van de Wellcome Trust en mede-ondertekenaar van de Lancet-brief, Daszak’s essay op Twitter. Farrar meldde dat Daszak “altijd de moeite waard was om te lezen”.
Daszaks rol bij het orkestreren van de verklaring in The Lancet, achter de schermen, kwam in november 2020 aan het licht in e-mails die werden verkregen via verzoeken om Openbaarheid van Bestuur door de waakhond US Right To Know.
“Houd er rekening mee dat deze verklaring geen EcoHealth Alliance-logo zal bevatten en niet kan worden geïdentificeerd als afkomstig van een enkele organisatie of persoon”, schreef Daszak in een e-mail van februari 2020, terwijl hij een concept van de verklaring rondstuurde voor ondertekenaars.5 In een andere e-mail overwoog Daszak zijn naam te schrappen uit het artikel “dus het heeft enige afstand tot ons en werkt daarom niet averechts.”6
Nature, The Lancet
Verscheidene van de 27 wetenschappers die de brief ondertekenden die Daszak verspreidde, verzuimden hun banden met EcoHealth Alliance te rapporteren.3
Lees ook: Nederlanders bij Fauci’s spoedoverleg over herkomst corona
Voor Richard Ebright, hoogleraar moleculaire biologie aan de Rutgers University in New Jersey en een bioveiligheidsexpert, zijn wetenschappelijke tijdschriften medeplichtig in het negeren van iedere mogelijkheid van een laboratoriumlek. “Dat betekent Nature, Science en The Lancet”, zegt hij. In de afgelopen maanden hebben hij en tientallen academici verschillende open brieven ondertekend waarin hij beschuldigingen van complottheorieën verwerpt en oproept tot een open onderzoek naar de oorsprong van de pandemie.789
“Het is op dit moment heel duidelijk dat de term ‘samenzweringstheorie’ een nuttige term is om een idee te belasteren waar je het niet mee eens bent”, zegt Ebright, verwijzend naar wetenschappers en journalisten die de term hebben gehanteerd. “Ze zijn tot voor kort succesvol geweest en konden dat verhaal aan velen in de media verkopen.”
Artikel loopt verder onder tweet.
By definition, an accident cannot be a "conspiracy."
Persons who use term "conspiracy theory" to describe possibility of accidental release reveal themselves to be unable to read, unable to reason, or uninterested in truth.
— Richard H. Ebright (@R_H_Ebright) May 7, 2021
De hoofdredacteur van The Lancet, Richard Horton, reageerde niet op herhaalde verzoeken om commentaar, maar nadat OverNu hem vragen stuurde, breidde The Lancet de belangenconflicten van Daszak bij de verklaring van februari 2020 uit. Ook werd Daszak verboden nog verder te werken bij zijn taskforce die onderzoek doet naar de oorsprong van de pandemie.10 11
Achter Daszak aan marcheren
De Lancet-brief plaveide de weg voor bijna een jaar mediaverslaggeving in hetzelfde spoor. Journalisten versterkten de boodschap van Daszak alleen maar en legden het wetenschappelijke en publieke debat het zwijgen op. “We bevinden ons midden in het tijdperk van desinformatie op sociale media, en deze geruchten en complottheorieën hebben serieuze gevolgen”, vertelde Daszak aan Science.12 Maanden later bekritiseerde hij in Nature opnieuw “samenzweringen” dat het virus afkomstig zou kunnen zijn van het Wuhan Institute of Virology en klaagde hij over “politiek gemotiveerde organisaties” die om zijn e-mails vroegen.13
Die zomer publiceerde de Scientific American, een van de oudste en bekendste populair-wetenschappelijke tijdschriften in Amerika, een profiel van Daszaks collega, Shi Zhengli, een directeur van een afdeling van het Wuhan Institute of Virology, dat gefinancierd werd door EcoHealth Alliance.14
EcoHealth Alliance en het Wuhan Institute of Virology werden beloond met zeer positieve nieuwsberichten nadat de Amerikaanse National Institutes of Health (NIH) hun subsidie aan EcoHealth Alliance in april vorig jaar had ingetrokken – naar verluidt op bevel van president Trump – vanwege hun banden met Wuhan, een besluit waartegen werd geprotesteerd door 77 Nobelprijswinnaars en 31 wetenschappelijke clubs.15 De NIH heeft vervolgens de EcoHealth Alliance nieuwe financiering toegekend.
Pogingen om het lab-lekscenario als ‘niet serieus te nemen’ te beschrijven, hadden soms zelfs invloed op de artikelen die nog vóór de covid-19-pandemie gepubliceerd werden. Zo voegde Nature Medicine in maart 2020 een editor’s note toe (“Scientists believe that an animal is the most likely source of the coronavirus”) aan een artikel uit 2015 over de creatie van een hybride versie van een SARS-virus, mede geschreven door Shi.16
Wade: “Wetenschapsjournalisten verschillen erg van andere journalisten doordat ze veel minder sceptisch zijn over hun bronnen. Ze vinden dat hun belangrijkste rol is om simpelweg wetenschap aan het publiek uit te leggen.” Dit, zo vertelt Wade, is de uitleg voor het feit dat ze zo eensgezind achter Daszak aan marcheerden.
Artikel loopt verder onder tweet.
Peter Daszak, a member of the WHO-led inquiry into the origins of the COVID-19 virus and expert on coronaviruses, says the team looked into the theory that the virus originated in an accidental lab leak, but deemed the theory “extremely unlikely.” https://t.co/4RhcMEZcbc pic.twitter.com/uZY3fNhPT3
— 60 Minutes (@60Minutes) March 28, 2021
De draai van 180 graden
Eind 2020 durfde nog maar een handvol journalisten de mogelijkheid van een lablek serieus te bespreken. In september berichtte Boston Magazine over een preprint waarin werd vastgesteld dat het virus waarschijnlijk niet afkomstig was van de vismarkt in Wuhan, zoals Daszak betoogde, en dat het te goed aangepast leek aan de mens om op natuurlijke wijze te zijn ontstaan. Het verhaal kreeg echter niet veel aandacht, net zoals een weinig opgemerkt onderzoeksrapport van de Associated Press in december dat aan het licht bracht hoe de Chinese regering het onderzoek naar de oorsprong van covid-19 aan banden legde.
In januari van dit jaar publiceerde New York Magazine een uitgebreid artikel waarin werd beschreven hoe de pandemie kon zijn begonnen met een lek uit het laboratorium in Wuhan. Het hypothetische scenario: “SARS-CoV-2, het virus dat covid-19 veroorzaakt, ontstond in een vleermuis, leerde toen mensen te infecteren in een claustrofobische mijnschacht, en werd daarna besmettelijker gemaakt in een of meer laboratoria, misschien als onderdeel van de goedbedoelde maar riskante poging van een wetenschapper om een broad-spectrum vaccine te maken.” Wetenschappers en hun bondgenoten in de media reageerden meteen met heftige kritiek.
Maar mainstream media van The New York Times tot de Washington Post behandelen de labtheorie inmiddels als een serieuze optie, één die serieus moet worden onderzocht. In een recent interview met de New York Times ontkende Shi dat haar laboratorium ooit betrokken was bij “gain of function“-experimenten (zie kader) die de virulentie van een virus versterken. De krant schreef echter dat haar laboratorium wel degelijk betrokken was geweest bij experimenten die de besmettelijkheid van virussen veranderde, terwijl ook interviews met wetenschappers werden afgedrukt die zeiden dat er veel meer transparantie nodig was om de waarheid over de oorsprong van SARS-CoV-2 te achterhalen.17
— Kader | Wat is “gain of function”-onderzoek? —
Nadat twee teams het H5N1-vogelgriepvirus in 2011 genetisch hadden aangepast om het besmettelijker te maken bij zoogdieren, uitten bioveiligheidsexperts hun bezorgdheid over “gain of function”-onderzoek – experimenteel onderzoek waarbij microben worden veranderd op manieren die hun besmettelijkheid, pathogeniteit of scala aan gastheren veranderen .
Lynn Klotz voorspelde in 2012 in het Bulletin of the Atomic Scientists een kans van 80% dat er ergens in de komende 12 jaar een lek van een potentiële pandemische ziekteverwekker zou optreden. Twee jaar later richtte een Harvard-epidemioloog, Marc Lipsitch, de Cambridge Working Group op om te lobbyen tegen dergelijke experimenten.
Op dat moment leidden drie veiligheidsincidenten met gevaarlijke ziekteverwekkers tot een veiligheidsrepressie bij de Amerikaanse Centers for Disease Control and Prevention. Lipsitch betoogde later in 2018 dat het vrijkomen van zo’n ziekteverwekker zou “leiden tot wereldwijde verspreiding van een virulent virus, een bioveiligheidsincident op een schaal die nog nooit eerder is gezien”.
Het gain-of-function-onderzoek werd vanwege deze zorgen even onderbroken, hoewel critici discussiëren over wanneer het opnieuw werd opgestart. Al meer dan een decennium zijn wetenschappers van het Wuhan Institute of Virology bezig met het ontdekken van coronavirussen bij vleermuizen in het zuiden van China, waarna ze worden teruggebracht naar het lab voor gain-of-functie-onderzoek, om te leren hoe ze met zo’n dodelijk virus moeten omgaan als het in de natuur zou ontstaan .
De meest verwante verwant van het SARS-CoV-2-virus werd gevonden in een regio van China, bijna 1000 mijl van het Wuhan Institute of Virology, maar de pandemie begon blijkbaar in Wuhan. Experts op het gebied van bioveiligheid hebben opgemerkt dat laboratoriumlekken vaak voorkomen, maar zelden worden gemeld, aangezien alleen al in de VS honderden laboratoriumongevallen hebben plaatsgevonden.27
— Einde kader —
Twee belangrijke gebeurtenissen zijn waarschijnlijk verantwoordelijk voor de verandering in toon van nieuwsmedia. Ten eerste was Trump geen president meer. Omdat Trump had gezegd dat het virus afkomstig kon zijn uit een laboratorium in Wuhan, gebruikten Daszak en anderen hem als een handige manier om critici aan te vallen. Maar dat was moeilijker vol te houden nadat Trump het Witte Huis had verlaten.
Toen Donald Trump wegging, werd de lab-lektheorie ineens niet langer als ‘politiek’ gezien.
Ten tweede stond de Chinese regering na maanden onderhandelen eindelijk toe dat de WHO naar Wuhan ging om de oorsprong van de pandemie te onderzoeken. Maar in januari 2021 keerde de WHO, mét Daszak in het team, terug zonder bewijs dat het virus was ontstaan door natuurlijke overdracht.18 Nog zorgwekkender was dat leden slechts een paar uur toegang kregen tot het Wuhan Institute of Virology, onder toezicht.
Het Witte Huis bracht vervolgens een verklaring uit waarin duidelijk werd dat het de propaganda van China die de labtheorie ontkende, niet vertrouwde. “We maken ons grote zorgen over de manier waarop de eerste bevindingen van het covid-19-onderzoek werden gecommuniceerd”, aldus de verklaring. “Het is absoluut noodzakelijk dat dit rapport onafhankelijk is, met bevindingen van deskundigen die vrij zijn van interventie of wijzigingen door de Chinese overheid.”
Kranten: lablek tóch mogelijk
De volgende maand riep de redactie van de Washington Post op tot een open en transparant onderzoek naar de oorsprong van het virus, waarbij de nadruk werd gelegd op Shi’s experimenten met vleermuiscoronavirussen die genetisch erg leken op degene die de pandemie veroorzaakte. “Kan een medewerker besmet zijn geraakt of kan een onbedoelde lek de uitbraak in Wuhan hebben veroorzaakt?” De Wall Street Journal, dat een document van de Amerikaanse inlichtingendienst citeert, meldde onlangs dat drie onderzoekers van het Wuhan Institute of Virology in november 2019 in het ziekenhuis waren opgenomen.20
Artikel loopt verder onder tweet.
Three researchers from China’s Wuhan Institute of Virology became sick enough in November 2019 that they sought hospital care, according to a previously undisclosed U.S. intelligence report https://t.co/jQfdHhEomJ via @WSJ
— Ben Smith (@benyt) May 23, 2021
Om eventuele financiële banden met de VS te volgen en om beter te begrijpen hoe de pandemie begon, zijn de Republikeinen onderzoeken gestart naar overheidsinstanties die onderzoek naar het coronavirus financieren. Een onderzoekscommissie heeft een brief gestuurd naar Daszak van de EcoHealth Alliance waarin werd geëist dat hij documenten overdraagt. Ondertussen zijn de Republikeinen en Democraten van de Senaat begonnen met een onafhankelijk onderzoek naar de oorsprong van het virus.
Een harde waarheid om te slikken
De groeiende tendens om het lab-lekscenario serieus te nemen heeft sommige journalisten in de verdediging geduwd. Nadat Robert Redfield, voormalig directeur van de Centers for Disease Control and Prevention, in maart op CNN verscheen, tweette Laura Helmuth, hoofdredacteur van Scientific American: “Op CNN deelde voormalig CDC-directeur Robert Redfield de complottheorie dat het virus uit het Wuhan-lab komt.” De volgende dag publiceerde Scientific American een essay waarin de lablek-theorie ‘bewijsvrij’ werd genoemd. En een week later bestempelde een verslaggever van Nature, Amy Maxmen, het idee dat het virus uit een laboratorium zou kunnen zijn gelekt als ‘gegis’.
Helmuth reageerde niet op vragen van OverNu.
Sommige media hebben geprobeerd hun eerdere berichtgeving over de labtheorie te rechtvaardigen als gewoon het volgen van een “wetenschappelijke consensus”, die volgens hen nu is veranderd. Vox plaatste een rectificatie en merkte op: “Sinds dit stuk oorspronkelijk werd gepubliceerd in maart 2020, is de wetenschappelijke consensus verschoven.”
Het argument “wetenschappelijke consensus” zit David Relman, een microbioloog aan de Stanford University, niet lekker. “We kunnen niet eens beginnen te praten over een andere consensus, hooguit over een consensus die we niet kennen [de oorsprong van SARS-CoV-2]”, zei hij tegen de Washington Post.21
Een verloren jaar
Hoewel het maanden duurde voordat het verhaal in de media begon te veranderen, namen verschillende spraakmakende inlichtingenbronnen de labtheorie wel vanaf het begin serieus. In april 2020 schreef Avril Haines samen met twee andere voormalige adjunct-directeuren van de Central Intelligence Agency (CIA) een essay in Foreign Policy met de vraag: “In hoeverre heeft de Chinese regering de omvang van de epidemie verkeerd voorgesteld?”22 Een week later zei een van de voormalige inlichtingenfunctionarissen die het essay schreven, soortgelijke dingen tegen Politico.
Het negeren van deze vroege waarschuwingen leidde tot een jaar van vooringenomen, mislukte nieuwsberichten, zegt Wade. “Ze twijfelden niet aan wat hun bronnen zeiden”, zegt hij over verslaggevers die hielpen het verhaal van de complottheorie aan het publiek te verkopen. “Dat is de simpele verklaring.”
Een geloofwaardig onderzoek?
Terwijl de nieuwsmedia zich inspannen om te corrigeren en na te denken over wat er mis is gegaan met bijna een jaar verslaggeving, heeft het hele verhaal ook problemen met de kwaliteitscontrole bij de alomtegenwoordige “fact check”-bedrijven aan het licht gebracht.
Prominente websites zoals PolitiFact23 en FactCheck.org24 hebben opmerkingen toegevoegd aan eerdere stukken die het idee ontkrachtten dat het virus in een laboratorium was gemaakt of bio-engineered had kunnen zijn – waardoor hun conclusie werd verzacht tot een open vraag waar “nog debat over is”. .” Bijna een jaar lang probeerde Facebook desinformatie onder controle te krijgen door verhalen te verbieden die suggereren dat het coronavirus door de mens is gemaakt. Na hernieuwde interesse in de oorsprong van het virus hief Facebook het verbod op.25
Why the Wuhan lab-leak Covid origin theory is being taken seriously https://t.co/JGPQmNZk6Z
— BBC News (World) (@BBCWorld) May 27, 2021
Of er een geloofwaardig onderzoek zal worden gedaan naar het lab-lekscenario valt nog te bezien. De WHO en The Lancet zijn vorig jaar allebei een onderzoek gestart, maar Daszak was bij beide betrokken en geen van beide heeft significante vooruitgang geboekt.
In de afgelopen weken hebben verschillende vooraanstaande wetenschappers die ooit denigrerend deden over de labtheorie kleine stappen gezet om een open onderzoek naar de oorsprong van de pandemie te eisen.
De directeur van de NIH, Francis Collins, zei in een recent interview: “De Chinese regering zou moeten opmerken dat we antwoorden moeten hebben op vragen die niet zijn beantwoord over de mensen die in november ziek werden en in het laboratorium werkten en over die labnotitieboekjes die niet werden onderzocht.” Hij voegde eraan toe: “Als ze echt vrijgesteld willen worden van deze claim van schuld, dan moeten ze transparant zijn.”26
De aard van dit onderzoek staat nog niet vast.
Paul D. Thacker is onderzoeksjournalist. Hij schreef voor The New York Times, JAMA, Washington Post, NEJM, BMJ en Mother Jones en leidde voor de Amerikaanse Senaat een onderzoekscomité rond het medicijnschandaal rond Avandia. Ook werkte Thacker bij het Edmond J. Safra Center for Ethics van de Harvard-universiteit. Hij is onbezoldigd adviseur van OverNu, een platform met onderzoek en analyses rondom de coronacrisis. Volg onze nieuwsbrief.
Foto’s: KOBU Agency / History in HD / Unsplash.
Referenties:
