De schade die de coronapandemie in Nederland heeft aangericht, was niet alleen het werk van het coronavirus. Minstens net zo schadelijk was de invloed van een overheid die het zicht op de werkelijkheid verloor, en zich daardoor hopeloos vergaloppeerde. Dat blijkt uit het speurwerk van een groep burgerjournalisten rond dataspecialist Wouter Aukema, die in WOB-documenten feiten opduikelde die bestuurders liever verborgen hadden gehouden.
Nadat het coronavirus in het voorjaar van 2020 voet aan de grond kreeg in Nederland, was het land niet meer wat het was. Er kwamen lange lockdowns, die desastreuze gevolgen hadden voor kinderen die niet meer naar school konden, en ondernemers die het water tot aan de lippen zagen stijgen. Er kwamen vaccinatieprogramma’s waarin iedere rechtgeaarde Nederlander diende te participeren. Wie twijfelde of gewoon niet wilde, kreeg het stempel opgedrukt dom of asociaal te zijn. Terwijl gezinnen, families en vriendengroep uiteenvielen, introduceerden media en internetfora een censuur van een magnitude die vlak voor de pandemie ondenkbaar was geweest.
Hoewel het coronavirus zich op dit moment koest houdt, is de geest nog steeds niet terug in de fles. De schade is bij lange na nog niet hersteld, en gezondheidsminister Ernst Kuipers windt er geen doekjes om dat wat hem betreft alle maatregelen in dit najaar nog sneller kunnen terugkeren dan ze zijn verdwenen.
Hoe zijn we in deze situatie terechtgekomen? Dat is de vraag die de groep burgerjournalisten rond ondernemer en data-analist Wouter Aukema bezighoudt. De groep legt zich toe op het analyseren van documenten die boven water zijn gekomen dankzij media als NRC, de Volkskrant, GeenStijl en Nieuwsuur, die een beroep deden op de Wet Openbaar Bestuur (WOB). Het gaat om mails, notities, verslagen en rapporten die betrekking hebben op de manier waarop de Nederlandse overheid heeft gereageerd op de coronapandemie.
De betreffende media gebruikten het materiaal om onthullingen te doen over dubieuze mondkapjesdeals, privacy-problemen van coronamelder-apps of het monitoren van coronacritici door de Nederlandse overheid. De overheid publiceert de documenten als pdf op het web, en daarna zijn ze vrij toegankelijk voor iedereen.
Het is een immense hoeveelheid materiaal. De pdf’s hebben per stuk een omvang van vele duizenden pagina’s. Het is te veel om te lezen, maar de groep heeft beschikking over door Aukema ontwikkelde software waarmee de leden de inhoud kunnen doorzoeken en analyseren. Met die software, een ongebreidelde nieuwsgierigheid en een niet te miskennen doorzettingsvermogen kreeg de groep een uniek inzicht in de manier waarop de Nederlandse overheid in 2020 heeft geprobeerd de pandemie te beheersen.
Defect dashboard
Sinds juni 2020 heeft Nederland het coronadashboard, een website waarop de rijksoverheid informatie geeft over de coronapandemie. In het begin van maart 2022 publiceerde de groep op Twitter een reeks screenshots, afkomstig uit WOB-documenten waaruit blijkt dat het kabinet, RIVM en VWS achter de schermen een machtsstrijd rond het coronadashboard hebben uitgevochten.
De inzet van die strijd was dat het kabinet op het coronadashboard alleen absolute aantallen van besmettingsgevallen wilde weergeven, terwijl RIVM ook het aantal tests wilde meenemen. Als het RIVM zijn zin kreeg, vertelde het dashboard dus ook hoeveel procent van de bevolking was besmet.
Volgens mailberichten die de groep analyseerde, was de meer genuanceerde aanpak die RIVM voorstond voor het kabinet ‘onbespreekbaar’. Daarop besloot RIVM in augustus 2020 om zijn handen af te trekken van het dashboard. Vanaf dat moment nam het ministerie van VWS het dashboard over.
Een gevolg daarvan was dat het kabinet er een doeltreffend instrument bijkreeg, waarmee het de Nederlandse bevolking kon overtuigen dat de situatie bijzonder ernstig was. De media konden dagelijks berichten over alsmaar toenemende besmettingscijfers die, ontdaan van hun context, een gevoel van onveiligheid en naderend onheil opriepen. Voor een deel was dat onterecht. In de loop van 2020 nam het aantal mensen toe dat zich liet testen op het virus. Die toename was een belangrijke factor in de stijging van het aantal besmettingsgevallen.
Discutabel realiteitsgehalte
De vertekening van de cijfers van het coronadashboard heeft nog een andere oorzaak, vertelde Aukema toen hij in 2021 te gast was in De Nieuwe Wereld. De betrouwbaarheid van de PCR-test die de GGD’s gebruikten om coronabesmetting vast te stellen, liet volgens de data-analist te wensen over. Uit zijn berekeningen, die hij had kunnen uitvoeren dankzij een door hemzelf ontwikkelde algoritme, was gebleken dat de PCR-test resulteerde in een opmerkelijk groot percentage fout positieven. Dat betekent dat de test behoorlijk veel mensen aanmerkt als positief, terwijl ze in werkelijkheid niet zijn geïnfecteerd.
Er zijn dus vragen over het realiteitsgehalte van de besmettingscijfers die de Nederlandse media en overheid sinds de zomer van 2020 dagelijks publiek maakten. Toch waren mede die cijfers de aanleiding voor het kabinet om niet alleen het land in lockdown te zetten, maar om ook de druk op de bevolking om zich te laten vaccineren op te voeren. Dat gebeurde vooral door een beroep te doen op het gevoel van verantwoordelijkheid bij de Nederlandse publiek. Wie zich niet liet vaccineren, droeg bij aan de ‘druk op de zorg’.
Toenmalig gezondheidsminister Hugo de Jonge benadrukte dat praktisch iedereen die met covid in het ziekenhuis terechtkwam niet was gevaccineerd en verzocht alle Nederlanders ‘het gesprek aan te gaan’ met vaccintwijfelaars. Wie zich niet liet vaccineren, was ‘onverantwoordelijk’ of zelfs ‘asociaal’.
Die boodschap kwam niet uit de lucht vallen, ontdekte het onderzoekscollectief door het uitkammen van de WOB-documenten. Het framen van de coronaproblematiek als een overbelasting van de medische zorg was een bewuste keuze. Het was de uitkomst van een intensieve discussie tussen beleidsmakers en adviseurs over de beste manier om de noodzaak van de maatregelen en vaccinaties aan het publiek te verkopen. In de betreffende documenten vallen de termen frame en framing ongeveer honderddertig keer.
De uitkomst van de discussie was dat de nadruk van de boodschap moest gaan liggen op overvolle ziekenhuizen, zwaarbelaste gezondheidswerkers en non-covidpatiënten die langer moesten wachten op hun behandeling. Wie de maatregelen en de vaccinaties niet onderschreef, werd in de communicatie van de overheid verantwoordelijk gesteld voor de ‘druk op de zorg’.
Dat was op z’n minst onvolledig. De ‘druk op de zorg’ was immers ook het resultaat van de combinatie van een intensief testbeleid, strikte quarantaineregels en een haperende PCR-test. Desondanks was deze framing niet zonder succes. Media en invloedrijke Nederlanders bleken er uitermate voor ontvankelijk, en toonden zich bereid de morele vaccinatiedruk op te voeren tot on-Nederlandse hoogten.
“Het is onze maatschappelijke plicht eraan mee te werken dat de druk op de intensive care zo klein mogelijk blijft”, opinieerde historicus Han van der Horst in de herfst van 2021. “Daar is één alles overheersende manier voor: je zelf afdoende laten vaccineren tegen Covid-19 en griep.” Columnist Haroon Ali was hem al in het najaar van 2020 in het Noord Hollands Dagblad voorgegaan. “De hele samenleving moet straks boeten voor vaccinweigeraars”, schreef Ali. Viroloog Ab Osterhaus ging tijdens een talkshow van de publieke omroep nog een stapje verder, en gaf te kennen dat de overheid vaccinweigeraars eigenlijk zou moeten isoleren op een eiland.
Rijdende trein
Het beeld dat uit de analyses van het speurderscollectief naar voren komt, is dat van een trein die, als die eenmaal is gaan rijden, voorlopig niet meer tot stilstand zal komen. De overheid nam een reeks beslissingen op basis van discutabele aannames, en manoeuvreerde zich daarmee in een situatie die eigenlijk alleen maar kon uitlopen in de maatregelen van 2020-2021.
In een gezonde democratie zou de Tweede Kamer ervoor moeten zorgen dat zoiets niet zover komt, maar dat is niet gebeurd. Tijdens de coronapandemie veranderde de democratie in een technocratie, en kregen het publiek en politici te horen dat ze naar de experts moesten luisteren. “Follow the science”, luidde het niet onomstreden credo van de Amerikaanse ‘covidpaus’ Anthony Fauci tijdens de pandemie.
Het speurwerk van het collectief rond Aukema heeft als eerste duidelijk gemaakt dat de experts het tijdens de coronapandemie niet voor het zeggen hadden. De gebeurtenissen rond het coronadashboard laten zien dat de experts onder zware druk van de bestuurders stonden, en als puntje bij paaltje kwam in het stof moesten bijten.
Daarnaast blijkt uit de onthullingen dat de Tweede Kamer eenvoudigweg niet in staat is het kabinet te controleren. Het kabinet houdt belangrijke informatie achter, en er is een groep dwarse, intelligente en vasthoudende burgers voor nodig om die informatie uit een doolhof van pdf’s tevoorschijn te halen. Kritische kamerleden van uiteenlopende partijen hebben de laatste maanden steeds vaker gebruik gemaakt van het werk van het onbezoldigde speurderscollectief.
Hoewel ook binnen reguliere media als de Telegraaf en de NPO de waardering voor het werk van de groep begint te groeien, betalen de leden van het speurderscollectief een hoge prijs voor hun activiteiten. Een financiële vergoeding voor hun inspanningen krijgen ze niet. Wat ze wel hebben mogen ontvangen, is een bombardement van harde persoonlijke kritiek, afkomstig van pleitbezorgers van het gangbare narratief en de onvermijdelijke internettrollen. Een karige beloning voor wat historici in een niet al te verre toekomst zullen beschouwen als een vitale bijdrage aan het overeind houden van het Nederlandse democratische systeem.
