Hans Siepel, een voormalig topambtenaar van het Nederlandse Ministerie van Binnenlandse Zaken, beschrijft in Stemmen van de ziel het dementieproces van zijn moeder. Nadat de diagnose is gesteld, wordt ze opgenomen in een verpleeghuis, maar het wordt meteen duidelijk dat ze dat absoluut niet wil. Ze wil thuis blijven en vraagt haar familie om, wat er ook gebeurt, bij haar te blijven. Hans Siepel beslist samen met zijn broer en hun echtgenotes om naar het ouderlijk huis te verhuizen en hun vader en moeder te ondersteunen.
Siepel is een begenadigd schrijver en hij neemt ons mee in het proces van de mentale achteruitgang zijn moeder. Gaandeweg verslechtert de situatie maar er zijn ook veel mooie, goede en bijzondere momenten. Zijn moeder verzet zich en rebelleert tegen alles wat met “moeten” te maken heeft. Zij is tegen alles wat haar niet bevalt. Siepel vermoedt – en raakt daar gaandeweg steeds meer van overtuigd – dat zijn moeder nog iets belangrijks met haar familie wil delen, iets wat zij eerder niet kon uiten. Ze gaat vastberaden haar eigen weg en laat zien wat ze wil.
Hans Siepel wil geen medicijnen gebruiken, omdat hij ervan overtuigd is dat die zijn moeder alleen maar schade zullen berokkenen. Sterker nog, ze kunnen het weinige contact dat nog mogelijk is onmogelijk maken. Het gedrag van zijn moeder sterkt hem in deze overtuiging.
Siepel maakt op uit de vage en niet direct duidelijke signalen die zijn moeder geeft dat hij vragen moet blijven stellen en ook andere familieleden moet betrekken bij wat er in haar leven gebeurt. Het zullen zware en emotioneel belastende tijden worden. Onderlinge relaties worden versterkt; de stukjes van de puzzel van het verhaal van zijn moeder worden steeds duidelijker. Hans interpreteert de signalen en herinneringen van zijn moeder op zijn eigen manier. Uiteindelijk onthult zijn moeder een geheim dat ze van jongs af aan met zich meedraagt en dat alles te maken heeft met haar weerstand tegen het ‘moeten’. Nadat ze dit met al haar familieleden heeft gedeeld, kan ze afscheid nemen van het leven.
Stemmen van de ziel laat zien hoe we kunnen omgaan met familieleden met dementie. Het boek beschrijft een bewuste keuze om af te wijken van het voorgeschreven pad. Het geeft mensen die tijd en/of financiële mogelijkheden hebben een positief alternatief voor het onderbrengen van ouderen in verpleeghuizen waar ze langzaam zullen wegkwijnen.
Stemmen van de ziel riep bij mij herinneringen op aan het laatste jaar van mijn studie geneeskunde, toen ik stage liep in een verpleeghuis in Nederland. We gingen op huisbezoek bij een boerin die in aanmerking kwam voor opname in de instelling. Zij was het niet eens met deze beslissing en betoogde: “…waarom is dit nodig? Vroeger bleven mensen gewoon thuis.”
Ik kan de keuze van Siepel en zijn familie onderschrijven om geen sedativa en medicijnen tegen dementie te gebruiken. Medicijnen in de laatstgenoemde categorie werken niet en geven alleen maar valse hoop. In Frankrijk worden de uitgaven voor medicijnen tegen dementie om deze reden niet langer vergoed. In ziekenhuizen en verpleeghuizen worden ze gegeven, maar dat is vooral om het verplegend personeel rust te gunnen. Artsen en verplegers hebben mensen met dementie niet veel meer te bieden dan pillen en nog eens pillen. Dit is triest en geeft ons stof tot nadenken.
Siepels boek geeft ook alle aanleiding voor filosofische reflecties zoals over de relatie tussen lichaam en geest, het Cartesiaanse dualisme en het Spinozistische godsbeeld. De 17e-eeuwse Franse filosoof René Descartes creëerde een filosofie waarin lichaam en ziel gescheiden waren: het Cartesiaanse dualisme. Hij bezocht de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden waar hij repliek kreeg van de Portugees-Joodse filosoof Baruch De Spinoza. Spinoza betwistte de visie van Descartes. In Spinoza’s filosofie waren lichaam en ziel twee aspecten van dezelfde substantie, die Spinoza aanduidde als ‘God’ of ‘Natuur’. In Spinoza’s filosofie was geen plaats voor een dualisme (Ethica, Hoofdstuk 1: God).
Helaas aanvaardde het medische gilde de dualistische visie van Descartes. Het valt te betwijfelen of dit in het belang van de patiënten was. Het Cartesiaans dualisme wordt beschouwd als één van de belangrijkste oorzaken van een reductionistische of mechanistische behandeling van patiënten. Door de geest van het lichaam te scheiden, wordt het belang van mentale toestanden bij het behoud van de gezondheid ontkend. Dit leidt tot het biologische reductionisme van ziekten.
Het Cartesiaans dualisme levert vooral problemen op in de psychiatrie, bij de kunstmatige scheiding van lichamelijke en geestelijke stoornissen. Onderscheid tussen puur somatische en puur mentale klachten of ziekten is misschien niet de beste manier om deze patiënten te behandelen. Artsen, en vooral huisartsen, moeten aandacht besteden aan alle aspecten van hun patiënten, aan de hele mens met wie ze te maken hebben. Tegenwoordig zien we dat dit steeds minder vaak gebeurt.
Stemmen van de ziel zou verplichte literatuur moeten zijn in het medische curriculum.
Hans Siepel. Voices of the Soul: The Forgotten Truth about Dementia. Soesterberg: Aspekt Publishers, 2022. 194 pages (paperback). ISBN: 9789464626896. Duitse uitgave: Hanau: AMRA Verlag, 2013. €16.95 (hardcover). Nederlandse uitgave: Leeuwarden: Elikser, 2016 (op dit moment niet leverbaar).
