Wetenschap

‘Te vaak wetenschappers met belangen aan het woord’

Nieuwsuur
Geschreven door Jannes van Roermund

Wetenschappers met conflicterende belangen treden regelmatig op in nieuwsmedia en talkshows om duiding te geven bij de coronacrisis. Omdat journalisten nalaten om hun achtergrond te benoemen, wordt het debat vertroebeld, zeggen journalisten en mediadeskundigen. Het kan eenvoudig beter.

Wetenschappers zijn niet altijd onafhankelijk. Zo schreef Follow The Money dat microbioloog en OMT-lid Jan Kluytmans via een maatschap bij Microvida direct verdient aan PCR- en antigeentesten en zo woekerwinsten zou maken – voor de ziekenhuizen waar hij werkt, zelfs reden om uitbetaling te weigeren.

OverNu schreef over OMT-lid Marc Bonten, die in management boards zit met afgevaardigden van talloze farmaceuten en in de wetenschappelijke wereld kritiek krijgt op de invloed van de industrie op zijn onderzoeksprogramma.

De wetenschappers waren volgens experts niet transparant genoeg. Maar los van hun rol binnen het OMT zijn ook hun optredens in de media problematisch, zeggen onder meer Joop Bouma, schrijver en onderzoeksjournalist, en hoogleraar Integriteitskwesties Rob van Eijbergen van de Vrije Universiteit Amsterdam.

Achterdocht

“Voor de industrie zijn dit soort mensen invloedrijke ambassadeurs. Hoogleraren hebben ook een aureool van onafhankelijkheid over zich heen. Als farmaceuten zelf een verhaal houden in een talkshow, worden ze door kijkers met enige achterdocht bekeken vanwege hun commerciële belang. Maar veel kijkers, luisteraars en krantenlezers realiseren zich niet dat artsen soms ook zulke belangen hebben”, zegt Bouma.

Marc Bonten mocht op 9 november bij Nieuwsuur aanschuiven om over de eerste resultaten van de Pfizervaccins te spreken. “Fenomenaal”, noemt Bonten de uitkomsten. Voor kijkers was echter niet duidelijk dat Bonten in het verleden ‘consulting fees’ en ‘lecture fees’ van dat bedrijf ontving, in management boards zit met Pfizer-afgevaardigden en was gevraagd om ook de coronavaccins van de Amerikaanse farmaceut te testen. Bonten sprak op Radio1 over een proef met het AstraZeneca-vaccin bij kinderen terwijl hij volgens critici ‘te nauw’ samenwerkt met dat bedrijf.

“Prima dat ze hem uitnodigen. Hij is deskundig op dit terrein. Maar het is de verantwoordelijkheid van een nieuwsmedium om zich ervan te vergewissen dat wat zo’n persoon vertelt ook waardevrij is. Van een nieuwsprogramma als Nieuwsuur mag je verwachten dat de redactie research doet naar zijn achtergrond. Als je de financiële relaties met de industrie vervolgens op camera niet meldt, draai je de kijker een rad voor de ogen”, zegt Bouma.

Nieuwsuur-hoofdredacteur Joost Oranje reageert onderaan dit artikel.

Lobby

Hoogleraar integriteit Rob van Eijbergen (VU Amsterdam): “Het verbaast me soms – en ik ga geen namen noemen, maar ik spreek veel met journalisten – hoe makkelijk men mijn conclusies overneemt. Niet dat ze mijn conclusies niet mogen gebruiken. Maar hoe makkelijk men het aanneemt. Bijna geen kritische vragen. Hoogleraren hebben veel aanzien in de samenleving. Maar de vraag moet worden gesteld; heeft u belang bij dit onderwerp? Hoe zijn überhaupt uw belangen? Zeker als het over zo’n onderwerp gaat waar heel Nederland, heel de wereld zit te wachten op wat de onderzoeksuitkomsten zijn, lijkt me een logische vraag; heeft u wellicht belangen bij een bedrijf? Bent u onafhankelijk onderzoeker of een soort lobbyist? Ik vind dat Nieuwsuur veel beter onderzoek had moeten doen.”

Nieuwsuur wordt in dit artikel uitgelicht, terwijl dat tv-programma ook vaak uitblinkt in kritische, inhoudelijke verslaggeving. De experts benadrukken dat deze Nieuwsuur-uitzending slechts één voorbeeld is van een groter probleem. “Het gebeurt te vaak in Nederland dat wetenschappers of artsen kritiekloos een verhaal kunnen vertellen zonder enige kanttekening”, zegt Bouma. “Dat is echt een probleem.”

Betrouwbare informatie

Een ander voorbeeld is hoogleraar Jan Kluytmans, ondanks zijn belangenverstrengeling met PCR- en antigeentesten een veel geziene gast in praatprogramma’s. Dat heeft natuurlijk te maken met zijn expertise. “Maar zijn mening krijgt een andere lading als je zijn achtergrond kent”, aldus Bouma. Hij vindt dat alle journalisten een taak daarin hebben. Kluytmans kreeg bijvoorbeeld in een interview in de Volkskrant één vraag over de publicatie van Follow The Money, waarin de hoogleraar het artikel van de onderzoeksjournalisten kwalificeerde als ‘een vervelend verhaal’.

Ook Frits van Exter, voorzitter van de Raad voor de Journalistiek, reageert: “Naarmate aan wetenschappers meer gezag wordt toegekend op grond van regelmatige optredens in de media, ligt het voor dat hand dat journalisten nagaan in hoeverre zij ook werkelijk onafhankelijk zijn. Dat geldt natuurlijk nog meer als er sprake is van een gezondheidscrisis waarbij betrouwbare informatie van groot belang is. Wat moet een journalist doen? Gewoon zijn werk, zou ik zeggen”, aldus Van Exter, die benadrukt in het algemeen te reageren.

Standaardvraag

Hoe moet het dan beter? Voor redacties is het ondoenlijk urenlang onderzoek te doen naar de antecedenten van alle potentiële bronnen. Uit de praktijk ken ik, ondergetekende, het journalistieke handwerk waar je simpelweg met tijdsdruk zit omdat een artikel snel geplaatst moet worden. In de valkuilen ben ik zelf ongetwijfeld ook gestapt.

Bouma vindt dat het eigenlijk heel simpel is. “Je moet zelf onderzoek doen, en lukt dat niet, dan vraag je voorafgaand aan een interview: ‘Heeft u financiële belangen bij dit onderwerp?’” Ook Van Eijbergen sluit zich daarbij aan en oppert zo’n standaardvraag over potentiële belangenverstrengeling.

Sven Kockelmann

Vaak genoeg gaat het goed, zoals bij een recent interview door Sven Kockelmann. De presentator sprak Bonten een dag na de OverNu-publicatie in zijn radioprogramma 1Op1 over het vaccin van Janssen, waar Bonten adviseur is. Kockelmann benoemde de publicatie, vroeg of Bonten wel onafhankelijk was en vroeg door over zijn werk met farmaceuten. “Zo hoort het”, aldus Bouma. “Eigenlijk moet zoiets standaard worden benoemd aan het begin van een gesprek. Waar liggen uw belangen? Bent u onafhankelijk? De journalistiek zou zich daar veel meer van bewust moeten worden. Wanneer belangen worden benoemd, kan de kijker zelf wegen: ‘oh, deze man of vrouw is ook adviseur van bedrijf X’. Wat helaas ook meespeelt, is dat journalisten de relatie goed willen houden. De volgende keer wil je een bron weer in je programma uitnodigen of voor de krant te spreken krijgen. En soms is het ook gewoon luiheid.”

Paranoia

“Wil je echt deskundige bronnen hebben, dan zijn het vaak wetenschappers die goede banden hebben met beroepspraktijk. Dan heb je wel totale transparantie nodig. Of dat werkbaar is?”, vraagt filosoof, ethicus en voormalig journalistiekdocent aan de Hogeschool Utrecht (HU) Remko van Broekhoven zich af. “Het is in ieder geval je journalistieke plicht om de achtergrond van iemand uit te zoeken. Ik denk dat je geen genoegen moet nemen met de vraag ‘Heeft u belangen?’. Dan ben je afhankelijk van het blauwe ogenverhaal. Doe van tevoren zelf onderzoek.”

Bij de Nieuwsuur-uitzending had oud-journalist Van Broekhoven ervoor gekozen Bonten helemaal niet uit te nodigen. Rond de onafhankelijkheid van bronnen moeten nieuwsmedia zo transparant mogelijk zijn, vindt hij, zeker in deze tijd. “Rond corona heerst er een bepaalde paranoia, maar ook gerechtvaardigde scepsis in de samenleving. Als je dan bronnen opvoert, moet je op hun onafhankelijkheid kunnen vertrouwen.”

Reactie Nieuwsuur-hoofdredacteur

Joost Oranje, hoofdredacteur van Nieuwsuur, krijgt dit artikel vooraf onder ogen en is zelfkritisch. “Als we dit hadden geweten op die 9e november hadden we dat zeker benoemd. En vooraf besproken met Bonten. Ik had het overigens ook wel correct gevonden als Bonten de banden met Pfizer zelf had aangegeven. Ik heb het nog even nagevraagd bij de betreffende redacteur en in het voorgesprek destijds is dit element totaal niet aan de orde geweest. Overigens: stel dat we het wel hadden gevraagd, dan had Bonten, gezien zijn verweer wat hij nu heeft gegeven, het waarschijnlijk niet eens genoemd omdat hij zelf het kennelijk als geen probleem ziet. Dus zelf van te voren vragen is een goed idee, maar garandeert niet dat je daarmee de zaak meteen helder hebt.”

“Het ontslaat ons niet van de plicht om kritisch naar iedere studiogast te kijken, maar het is een illusie te denken dat dat, met de tijdsdruk van een dagelijkse actualiteitenrubriek, altijd lukt. We zijn daar bij Nieuwsuur scherp op, als gasten bijvoorbeeld partij- of commerciële belangen hebben, dan noemen we dat, of nodigen we ze soms zelfs niet uit. Maar soms glipt er iets doorheen. Daar komt bij dat Bonten regelmatig bij ons te gast is, bijna wekelijks in allerlei andere media optreedt en dat je wellicht daardoor er minder alert op bent.”

Oranje pleit wel voor nuance, en voegt toe: “Goed op de hoogte zijn van de achtergronden van een wetenschapper of gedegen doorvragen bij wetenschappelijk nieuws zijn twee verschillende dingen. Dat laatste moet natuurlijk altijd, bij al het nieuws. En persoonlijke belangen belanden snel in een grijs gebied. Daar moet je wel zorgvuldig mee omgaan. Je kan niet zomaar personen publiekelijk gaan diskwalificeren. Het maakt bijvoorbeeld ook uit of mensen er financieel gewin bij hebben, of ze hun positie eraan te danken hebben, of ze afhankelijk zijn van bepaalde commerciële aspecten. Los daarvan: er zijn heel veel terreinen, in en buiten de wetenschap, waar vaak relatief kleine clubjes mensen enorm veel banden en verwevenheid met elkaar hebben. Bonten is daarvan een goed voorbeeld, zoals ook uit jullie artikel blijkt. Hij zit op zoveel plekken, vaak ook om begrijpelijke redenen. Nederland is maar een klein land, en dat zie je vaak terug in onderlinge verwevenheid. Onvermijdelijk en niet per definitie een schande, maar wel ook een reden om er extra alert op te zijn. Want inderdaad: regels zijn er niet voor niets en een beetje integer bestaat niet.”

Reageren? Mail naar info@overnu.nl of ga het gesprek aan op sociale media. En schrijf je in op onze nieuwsbrief

Over de auteur

Jannes van Roermund

Jannes van Roermund is journalist. Hij werkte als correspondent Midden- en Oost-Europa vanuit Warschau en publiceerde o.a. in het Reformatorisch Dagblad, VICE, de Volkskrant, Vrij Nederland en Follow The Money en woont inmiddels weer in Nederland, waar hij als redacteur bij De Telegraaf werkt en mede-oprichter is van OverNu.