Er is de laatste tijd nogal wat te doen geweest over de effecten van vaccins die enige toelichting behoeven. Het nuttige effect van medicijnen en vaccinaties bij gerandomiseerd onderzoek (de hoogste categorie van wetenschappelijk bewijs) wordt weergegeven in getalsmatige uitkomstmaten.1 Bij dit soort onderzoeken worden als regel twee groepen patiënten met elkaar vergeleken. Bijvoorbeeld een placebogroep en een behandelde groep of een groep die met een gangbaar middel wordt behandeld en een groep die met een nieuw middel wordt behandeld.
Als in een bepaalde onderzoeksperiode in groep A (100 personen) 2 ziektegevallen optreden (risico 2%) en in groep B (ook 100 personen) 1 ziektegeval (risico 1%), dan scheelt dat 1 ziektegeval op 100 personen, ofwel 1% (= 0,01). We noemen dat de Absolute Risico Reductie (ARR) en dat is het verschil van de afzonderlijke procentuele risico’s. Het wordt ook wel het Risicoverschil genoemd.
Met die Absolute Risico Reductie hangt een andere maat samen. Dat is het Number Needed to Treat (NNT), ofwel het aantal mensen dat je in een bepaalde periode moet behandelen om 1 geval van ziekte of overlijden te voorkomen. In het getallenvoorbeeld moeten daarvoor 100 personen 1 jaar behandeld worden, de NNT is dus 100. In formulevorm kun je de samenhang tussen ARR en NNT eenvoudig als volgt weergeven: NNT = 1/ARR, ofwel in dit geval 100 = 1/0,01. Bij een NNT hoort altijd de duur van een bepaalde behandeling, dus de onderzoeksduur. In het geval van vaccinaties spreken we meestal over Number Needed to Vaccinate (NNV) in plaats van Number Needed to Treat.
Het zal duidelijk zijn dat een NNT van 100 vrijwel altijd betekent dat een medicijn beter niet gegeven kan worden. Ieder medicijn kent werkingen, maar ook bijwerkingen en die moeten ook worden meegewogen tegen het nuttige effect. Het percentage patiënten dat bijwerkingen van een medicijn ondervindt verschilt sterk per middel.
Relatieve Risico Reductie
Producenten hebben het in reclame-uitingen voor hun nieuwe middel zelden over een Absolute Risico Reductie. Zij nemen hun toevlucht tot een andere maat en dat is de Relatieve Risico Reductie (RRR). Dat is de procentuele afname van het aantal ziektegevallen. Dat is in ons getallenvoorbeeld een afname van 2 naar 1, ofwel 50%. Dat klinkt natuurlijk veel wervender: ‘50% afname van het aantal sterfgevallen’ in plaats van ‘je moet 100 mensen behandelen om 1 dode te voorkomen en de andere 99 patiënten slikken het medicijn voor niets en ondervinden wel de bijwerkingen’.
Enkele maanden geleden zei de directeur van Pfizer Nederland in Nieuwsuur dat hij heel enthousiast was over de effectiviteit van zijn coronavaccin. Dat zou wel 95% zijn. Maar wat betekent dat? Presentator Jeroen Wollaars stelde geen kritische vragen, liet de kijker in het ongewisse en verkwanselde zijn journalistieke taak. Wat de directeur van Pfizer namelijk deed was pure marketing bedrijven en de verkooptruc van de relatieve maat weergeven in plaats van de absolute. Velen zullen denken dat wat hij zei betekent dat het vaccin 95% van de mensen beschermt tegen infecties. Dat zou geweldig zijn. Als het klopt. Maar het klopt natuurlijk niet. De directeur sprak dus over de relatieve vaccineffectivitiet, namelijk die van het vaccin in verhouding tot die van placebo. Met deze gratis marketing kon hij prachtig scoren.
Als we het NNV berekenen dan komen we uit op een getal rond de 100.2 Dit betekent dat je 100 mensen moet vaccineren om bij één persoon een infectie te voorkomen. En dat is een heel ander verhaal, dan is het helemaal niet zo’n goed vaccin. Maar slim en goed vakwerk geleverd door deze directeur: Op publieke kosten de kijkers reclame en marketing presenteren zonder er een cent voor te betalen.
Afbeelding van Gerd Altmann via Pixabay.
- Dick Bijl. Griep. Prikken, slikken of heel v
- oorzichtig nietsdoen. Utrecht: Uitgeverij De Graaff, 2020.
- Olliaro P et al. COVID-19 vaccine efficacy and effectiveness – the elephant (not) in the room. Lancet ’20 april 2021
- COVID-19 vaccine efficacy and effectiveness—the elephant (not) in the room – The Lancet Microbe
